Sprzęt elektryczny i elektroniczny zbudowany jest z różnorodnych materiałów. Materiały te w momencie zużycia sprzętu stają się odpadem i trafiają do środowiska. Ponieważ każdy materiał posiada negatywne właściwości dla środowiska, zużyty sprzęt stanowi zagrożenie w momencie, gdy nie jest odpowiednio przetworzony. Jednak każda substancja i pierwiastek mają inny wpływ na środowisko naturalne, o czym postaram się krótko opowiedzieć.
Pierwszą substancją, o której opowiem, są tworzywa sztuczne. Wspominałem już, że tworzywa sztuczne spełniają funkcję głównie konstrukcyjną (obudowy, uchwyty, pokrętła) i izolacyjną – oddzielają elementy elektryczne od kontaktu z powietrzem. Z tworzyw wytworzone są również akcesoria do sprzętu elektronicznego, np. płyty winylowe, płyty CD i inne. Tworzywa te składają się z łańcuchów połączonych ze sobą chemicznie monomerów (pojedynczych cząstek), zwanych polimerami. Polimery złożone są głównie z węgla i wodoru, często z dodatkami pierwiastków takich jak chlor – powstaje wówczas polichlorek winylu, z którego powstają wspomniane płyty winylowe. Dodatkami w tworzywach sztucznych są również plastyfikatory (substancje, dzięki którym tworzywa są plastyczne), barwniki, napełniacze, i inne. Dzięki składowi oraz dodatkom tworzywa sztuczne są bardzo trwałe i nie rozpadają się pod wpływem reakcji chemicznych, z wyjątkiem gwałtownego utleniania – spalania. Proces spalania tworzyw sztucznych jest bardzo niebezpieczny ze względu na wydobywające się wówczas szkodliwe substancje – dioksyny i furany, które są rakotwórcze dla ludzi. Pomimo ogólnej trwałości, tworzywa sztuczne ulegają niszczeniu pod wpływem warunków zewnętrznych (wody, powietrza, słońca, mikroorganizmów), które następuje powoli – plastik rozkłada się kilkaset lat. Z tego powodu składowanie odpadów z tworzyw sztucznych jest niebezpieczne dla środowiska. Jednym ze skutków degradacji tworzyw jest powstawanie zanieczyszczenia wód, które przenoszą produkty rozkładu tworzyw – polimery, i które przenoszą te szkodliwe substancje do gleby i wód. Gleby i wody zanieczyszczone polimerami, a także dodatkami do tworzyw, powodują niszczenie roślin i śmierć większych organizmów żyjących w glebie. Badania prowadzone w Niemczech pokazały nawet, że substancje pochodzące z rozkładu plastiku kumulują się w organizmach dzieci. Tworzywa sztuczne ulegają również rozpadowi na drobniejsze cząstki, tzw. mikroplastik, czyli cząstki plastiku o rozmiarze poniżej 5 milimetrów. Cząstki mikroplastiku pojawiają się w deszczu, w wodzie pitnej, a nawet w powietrzu, co grozi zbieraniem się szkodliwych cząstek w organizmach zwierząt i ludzi.
Metale, które są powszechne w sprzęcie elektronicznym, stanowią równie poważne zagrożenie dla środowiska naturalnego w kontakcie z warunkami atmosferycznymi. Dzieje się tak dlatego, że w większości metale występują w urządzeniach elektrycznych w formie „czystej” jako pierwiastek, a nie w mieszaninach, a taka postać jest najmniej odporna na niekorzystne warunki zewnętrzne. Żelazo, występujące pod postacią stali w różnego rodzaju sprzętach AGD, jest dosyć odporne na korozję poprzez dodatki antykorozyjne (np. chrom). Gdy jednak powłoka antykorozyjna zostanie zniszczona przez warunki atmosferyczne, żelazo może wiązać się z tlenem formując tlenek żelaza – rdzę, lecz także może ulec rozpuszczeniu, np. przez bakterie utleniające żelazo, które występują zwłaszcza w kwaśnym środowisku. Żelazo generalnie ma pozytywny wpływ na człowieka i rośliny, jednakże jego nadmiar w organizmie, a konkretnie krwi, człowieka może powodować zwiększenie ilości tlenu, które prowadzi do powstania wolnych rodników, przyspieszających starzenie oraz mogących uszkodzić ludzkie DNA. Natomiast wspomniany chrom, używany jako dodatek antykorozyjny, zmienia swoje właściwości w zależności od formy występowania – chrom trójwartościowy (występuje w stopach) nie jest toksyczny (a wręcz jest mikroelementem potrzebnym człowiekowi), ale już chrom sześciowartościowy (utleniony) odznacza się wysoką toksycznością dla człowieka – ma działanie rakotwórcze i powoduje niszczenie komórek, zwłaszcza nerek i wątroby. „Czerwony metal”, czyli miedź, znana np. z przewodów elektrycznych, również jest odporna na korozję, głównie przez powstawanie zielonego nalotu tlenku miedzi (w dużej skali to zjawisko widać niekiedy na dachach np. kościołów). Przy przedostaniu się miedzi do środowiska i organizmów ludzi również zwykle nie występują większe problemy, gdyż organizm ludzki pozbywa się miedzi w sposób naturalny. Jednak osoby z zaburzonym metabolizmem miedzi mogą zapaść na chorobę Wilsona (uszkodzenie wątroby), a także prawdopodobnie na chorobę Alzheimera. Do choroby Alzheimera prawdopodobnie przyczynia się również cynk, który w elektronice można znaleźć w powłokach ochronnych i w bateriach. Cynk, podobnie jak żelazo i miedź, również jest mikroelementem i jest dla człowieka niezbędny. Jednak nadmiar cynku może przeszkadzać we wchłanianiu miedzi i żelaza w organizmie oraz niszczyć błonę śluzową żołądka. Cynk rozpuszczony w wodzie może być również toksyczny dla roślin i ryb. Stosowane w elektronice metale szlachetne, takie jak srebro, złoto czy platyna, charakteryzują się niewielką toksycznością w formie metalicznej. Jednak np. srebro w formie związków z fluorem lub azotem może wnikać do organizmu powodując niszczenie błon, biegunkę czy obniżenie ciśnienia. Nadmiar srebra w organizmie może powodować również chorobę zwaną srebrzycą, która objawia się niebieskim lub niebiesko-szarym kolorem skóry. Złoto, stosowane w stykach lub złączach, również nie jest szkodliwe jako metal, do tego stopnia, że płatki złota można nawet jeść z lodami. Dopiero po rozpuszczeniu jony złota mogą być toksyczne dla ludzkiego organizmu, powodując niszczenie jego komórek, aczkolwiek badania na ten temat dopiero trwają. W podobny sposób można opisać platynę, która jako metal lub stop z innymi metalami jest nietoksyczna, lecz długotrwały kontakt z solami tego pierwiastka może powodować podrażnienie oczu, skóry, a nawet reakcje alergiczne. Mówiąc o wpływie metali na środowisko nie sposób zapomnieć o pierwiastkach stosowanych w produkcji baterii, takich jak lit, kadm, nikiel, ołów czy kobalt, czy dodatki do omawianych wcześniej tworzyw sztucznych, takie jak brom czy chlor. Związki litu występujące w bateriach są żrące, dlatego należy unikać ich kontaktu ze skórą i oczami. Sam lit nie występuje w organizmie człowieka, dlatego jego obecność w dużych stężeniach powoduje m.in. zaburzenia neurologiczne, senność lub zaburzenia pamięci. O wiele bardziej toksyczny jest jednak kadm, występujący w bateriach Ni-Cd razem z niklem. Nawet niewielkie ilości kadmu są toksyczne dla roślin, zwierząt i człowieka, ponieważ nie ma on pozytywnych funkcji dla wyższych organizmów. Choroby wywoływane przez kadm to m.in. nowotwory, choroby układu krążenia, anemia, uszkodzenie nerek czy osteoporoza (osłabienie kości). Natomiast drugi składnik baterii Ni-Cd, czyli nikiel, ma dla ludzi działanie rakotwórcze, a także powoduje alergię oraz zapalenie skóry, które u osób uczulonych na nikiel przybiera postać tzw. zespołu pawiana (zapalenie skóry, która staje się czerwona, zwłaszcza na pośladkach). Ołów, który występuje w bateriach i akumulatorach, jest bardzo ruchliwy w środowisku i może się łatwo przedostać do gleby, wody i do organizmu człowieka. Jego szkodliwość jest duża, a choroby, które powoduje, to m.in. bezpłodność, uszkodzenia mózgu, nerek, a kobiety w ciąży mogą nawet poronić. U roślin ołów hamuje fotosyntezę, a u zwierząt prowadzi do anemii. Inny składnik baterii, kobalt, jest pożyteczny dla organizmu w małych ilościach. Jednak nadmierne narażenie na działanie kobaltu objawia się zapaleniem skóry (przez kontakt ze skórą) lub chorobami serca i chorobami nowotworowymi (przez spożycie; choroby serca występowały często u pijących piwo, ponieważ kobalt dodawano do piwa w celu stabilizacji piany). Dodawany do tworzyw sztucznych brom, który poprawia ich odporność na temperaturę, działa negatywnie na organizm ludzki, powodując choroby neurologiczne, choroby układu rozrodczego, czy nawet wysypkę i poparzenia. Natomiast przyjęcie chloru w dużych ilościach powoduje obrzęki narządów wewnętrznych, układu oddechowego, a nawet śmierć.
Występujące w lampach jarzeniowych (świetlówkach) gazy, takie jak argon i pary rtęci, mają zróżnicowany wpływ na środowisko i organizmy. Argon uważany jest za gaz obojętny dla otoczenia, jednakże jest gazem duszącym (obniża poziom tlenu w powietrzu). W związku z tym, jego wdychanie może skutkować tym, czym normalne uduszenie – zawrotami głowy, utratą przytomności, a w konsekwencji śmiercią. Natomiast toksyczne działanie rtęci objawia się zaburzeniem zmysłów (wzroku, słuchu), a także porażeniem układu nerwowego, co skutkuje zaburzeniami mowy, żucia, połykania i koordynacji ruchów. Elektrolity płynne występujące w bateriach mają najczęściej działanie żrące, zatem mogą powodować oparzenia skóry i zniszczenie ubrań.
Jak widzicie, substancje i pierwiastki zawarte w zużytym sprzęcie mogą stanowić poważne zagrożenie dla otoczenia, gdy odpady te są niewłaściwie przetworzone. Zatem bardzo ważne jest odpowiednie postępowanie ze zużytym sprzętem elektronicznym. Następny artykuł przybliży Wam możliwości prawidłowego postępowania z odpadami elektronicznymi.
